John Julius Norwich,  De pausen. Een geschiedenis (vertaald door Roland Fagel). Oorspronkelijke titel: The Popes. A History.

Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam 2012
ISBN: 978-90-351-3635-9

Paperback, geïllustreerd (kleur), met beknopte bibliografie, lijst van pausen en tegenpausen, en register.

576 pagina’s
€ 15, –

De pausen

Met de verkiezing van paus Franciscus I op 13 maart 2013 stond het pausdom weer voor enige tijd in het middelpunt van de belangstelling. Dat is ook niet verbazingwekkend aangezien Franciscus I de nieuwste paus is in een lijn die bijna tweeduizend jaar teruggaat en hij zich het hoofd mag noemen van de Rooms-Katholieke Kerk die meer dan twee miljard volgelingen wereldwijd heeft. Het pausdom is daarmee zowel de oudste absolute monarchie als degene met de meeste ‘onderdanen’ ooit in de geschiedenis. Hoe dit merkwaardige instituut tot stand is gekomen en het tot op de dag van vandaag heeft uitgehouden is het onderwerp van het boek De pausen van John Julius Norwich. Als historicus was Norwich al met enkele pausen uit de geschiedenis in aanraking gekomen tijdens zijn onderzoeken naar Venetië en Byzantium. Hij heeft met dit boek, echter, niet beoogd een wetenschappelijk werk af te leveren. Zoals hij zelf zegt is dit boek: ‘net als al mijn andere boeken bestemd voor de gemiddelde lezer die beschikt over enige intelligentie, voor iedereen die, of hij nu wel of niet een gelovige is, iets meer te weten wil komen over de achtergronden van wat in alle opzichten toch een verbluffend verhaal is: de geschiedenis van de pausen.’(13) De lezer doet er goed aan deze kanttekening in zijn achterhoofd te houden tijdens het lezen.
Het boek is chronologisch opgebouwd, beginnende bij St. Petrus en eindigend bij Benedictus XVI, waarbij Norwich vooral een politieke en culturele invalshoek heeft gebruikt. Hierbij besteedt hij logischerwijs meer aandacht aan invloedrijke en belangrijke pausen dan aan minder belangrijke of pausen die het ambt slechts zeer kort vervulden. Theologische vraagstukken laat hij meestal opzettelijk voor wat ze zijn, behalve wanneer dit niet anders kan. Het theologische vraagstuk over de aard van Jezus, bijvoorbeeld, kan niet onbehandeld blijven. Dit gezien het belang hiervan voor het ontstaan van het Grote Schisma met de orthodoxe kerken en het ontstaan van ketterse groepen. Gelukkig voor de lezer blijven theologische vraagstukken op de achtergrond, want het boek is al moeilijk genoeg om in zijn geheel op te nemen. Dit komt niet door de schrijfstijl van Norwich, deze is namelijk zeer prettig, of door de lengte van hoofdstukken en alinea’s, waarop ook niets af te dingen is. Dat de stof moeilijk op te nemen is komt simpelweg door het onderwerp an sich. Er zijn sinds het ontstaan van de Rooms-Katholieke Kerk 305 pausen en tegenpausen geweest, afgezien van Franciscus I die gekozen werd na het verschijnen van dit boek. Al die pausen en tegenpausen worden met naam en toenaam genoemd, en aangezien ze bijna allemaal als paus een naam uitkiezen van een voorganger, wordt het na een aantal eeuwen verwarrend. Tel bij deze pausen de namen van onder andere keizers, koningen, prinsen, hertogen, kardinalen, en kamerheren op waarmee het pausdom in de loop van bijna tweeduizend jaar geschiedenis in aanraking is gekomen en het aantal namen waarmee de lezer geconfronteerd wordt is, op zijn zachtst gezegd, aanzienlijk. Dit aantal, in combinatie met de snelheid waarmee sommige pausen elkaar opvolgden, maakt het soms lastig het verhaal weer op te pakken wanneer de lezer het boek even heeft laten rusten. Maar, zoals gezegd, dit is moeilijk te vermijden gezien de aard van het onderwerp.
Dat Norwich zijn boek geschreven heeft voor de gemiddelde lezer komt duidelijke naar voren uit het feit dat er weinig voorkennis nodig is om de gebeurtenissen beschreven in het boek goed te begrijpen. Wanneer er wel extra uitleg van de context nodig is, zoals bij het langslepende conflict tussen de Keizers van het Roomse Rijk en de pausen, weet Norwich dit op een duidelijke en beknopte manier te geven. Dit zorgt ervoor dat de lezer toch over de nodige informatie beschikt zonder dat het boek onnodig dik wordt.
Met De pausen beoogde Norwich geen waardeoordeel te geven over de Rooms-Katholieke Kerk of over de meeste individuele pausen. Zijn luchtige schrijfstijl komt in het algemeen het boek ten goede. Bij de meeste pausen weet Norwich zowel positieve als negatieve aspecten te benoemen. Maar soms gaat hij voorbij aan zaken die toch als frappant mogen worden bestempeld. Zo figureren meermaals kinderen van pausen, maar beschrijft Norwich dit als de normaalste zaak van de wereld. In dit kader kan ook het gebrek aan noten genoemd worden. De weinige noten die Norwich gebruikt voorzien de lezer van extra informatie in plaats van bronnen te noemen. Dit is, gezien de kanttekening dat het werk niet wetenschappelijk bedoeld is, niet heel hinderlijk, maar een enkele keer is het gebrek aan noten schadelijk. In het hoofdstuk over ‘de verfoeilijk antisemitische’ (12) paus Pius XII (1939-1958) staat de houding van de Rooms-Katholieke Kerk tegenover de Jodenvervolgingen centraal. Terwijl deze houding overal vreselijk tekort schoot, was er in Hongarije in de herfst en winter van 1944 volgens een bron die Norwich citeert ‘vrijwel geen enkele katholieke kerkelijke instelling in Boedapest waar vervolgde joden niet konden onderduiken.(499)’ De lezer zal Norwich hier maar op zijn woord moeten geloven want er is geen verantwoording voor de herkomst of identiteit van de bron. Een noot zou hier zeker op zijn plaats zijn geweest.
Kort gezegd heeft het boek dus zowel plus- als minpunten, waarbij het uiteindelijke oordeel positief moet zijn. Hoewel het zeer moeilijk is om alle 305 pausen en tegenpausen op den duur nog uit elkaar te houden, weet Norwich door onder andere zijn schrijfstijl wel een onuitwisbare indruk achter te laten van de zeer wispelturige bevolking van Rome. Ook zijn hoofddoel, het bieden van een beknopte geschiedenis van de ontwikkeling van het pausdom door de eeuwen heen, weet hij te bereiken. Voor een algemene introductie op het pausdom is het boek dan ook aan te raden. Voor de lezer die een diepgaander verhaal wil of meer informatie over een bepaalde paus is het wellicht beter specifiekere boeken te zoeken.