Caroline Alexander,  De oorlog die Achilles het leven kostte. Het ware verhaal van de Ilias.(Oorspr. titel: The war that killed Achilles. The true story of Homer’s Illiad and the Trojan War)

Vertaald door Jan Braks.

Uitgeverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2010
ISBN: 978 90 450 1671 9

352 pagina’s, inclusief noten, aanbevolen literatuur en register
€ 34, 95

De oorlog die Achilles het leven kostte

Caroline Alexander promoveerde in de klassieke talen en schreef onder meer voor National Geographic. Zij vertelt in haar boek het fascinerende verhaal van de Ilias. Alexander neemt je aan de hand van de hoofdpersoon Achilles mee op reis door de Iliasen wijdt daarbij uit over de passerende (mythologische) achtergronden, waarbij de gebeurtenissen die Homeros schetst regelmatig aan het heden gekoppeld worden. Het boek van Alexander gaat over wat de Ilias zegt over oorlog en de daarbij horende verschrikkingen. Ook in oorlogstaferelen van tegenwoordig kunnen de woorden van Homeros gelezen worden en zijn woorden blijven daardoor relevant. Zo stelt Achilles dat hij niet wil vechten tegen mensen die hem persoonlijk niks hebben aangedaan. Een bekend recent voorbeeld van deze gedachte was de weigering van Muhammad Ali om in de Vietnamoorlog te vechten.
De Trojaanse Oorlog was een tienjarig durend beleg van de stad Troje. Het beleg was opgezet door een Griekse alliantie om de Griekse edelvrouw Helena terug te krijgen, die door de Trojaanse prins Paris was meegevoerd naar Troje. Vermoedelijk heeft deze oorlog zich rond 1250 voor Christus afgespeeld. De Ilias werd rond 750-700 voor Christus opgeschreven en vertelt het verhaal van twee weken in het tiende jaar van het beleg. Vele generaties hadden het verhaal in dichtvorm vijfhonderd jaar lang doorgegeven. De verwikkelingen in het epos kunnen gerelateerd worden aan de geschiedenis van twee niet meer bestaande volken: de Grieken uit de Bronstijd – bij Homeros bekend als de Achaiers en bij de moderne historici bekend als Mykeners – en de Trojanen.
In de Ilias valt te lezen dat de Achaïsche held Achilles zich terugtrekt uit de strijd. Achilles verwijt zijn bevelhebber Agamemnon een eerloze en op bezit beluste lafaard te zijn en stelt dat zijn leven hem meer waard is dan welke krijgsoverwinning of buit dan ook. Onder leiding van Hektor en Paris, twee van de zonen van de Trojaanse koning Priamos, trekken de Trojanen en hun bondgenoten ten strijde. Er wordt verduidelijkt dat ook de Trojanen deze oorlog niet willen of gerechtvaardigd vinden. Door loyaliteitsbanden is heel Troje daarentegen genoodzaakt om de strijd aan te gaan. De Trojanen worden in de Iliasmenselijk gemaakt en niet afgeschilderd als de vijand en dit laat de wreedheid zien van de oorlog. Dit weet Alexander meerdere malen pakkend te beschrijven.
De Oppergod Zeus wil in de Ilias dat de oorlog zich voortzet, omdat Achilles anders zijn voorbestemde eer niet kan krijgen. Dit symboliseert de onontkoombaarheid van de oorlog voor het individu, want eigenlijk wil niemand deze oorlog nog voortzetten. Dit benadrukt de tragedie van oorlog in het algemeen. De oorlog lijkt een autonome niet te stoppen kracht wat uiteindelijk tot destructie van beide partijen zal leiden. Een groot deel van de Ilias gaat over doden en gedood worden. Sterfscènes zijn vaak zeer gedetailleerd en gepersonifieerd en dit is gedaan om medelijden te wekken. Oorlog voeren is niet heldhaftig of leuk, maar dood is de kern van oorlog. De Ilias zet aan de hand van conventionele epische gebeurtenissen vraagtekens bij het heroïsche beeld van oorlog. Alexander weet in haar boek met talloze voorbeelden naar voren te brengen hoe Homeros deze heroïsche kernwaarden bekritiseerd.
De wijze waarop Alexander Achilles beschrijft zorgt ervoor dat de Ilias niet slechts een krijgsverhaal is, maar daarnaast tragedie. Hij is geen krijger en is met list en bedrog meegetroond naar Troje. Bovendien staat zijn sterfelijkheid vast en dit laat zien in welke grimmigheid de prijs van oorlog betaald moet worden. Achilles benadrukt dat hij liever terug naar huis gaat en eeuwig leeft, dan dat hij vecht in een oorlog tegen mensen die hem niks misdaan hebben en waarin hij gedoemd is te sterven. Het leven is Achilles dierbaarder dan roem. Het is de tragiek van Achilles dat hij geen gehoor geeft aan het verlangen dat steeds door zijn hoofd speelt, namelijk naar huis gaan.
De Ilias is bovendien een belangrijke religieuze tekst, waarin de goden een belangrijke rol spelen. Het wordt duidelijk dat niets zich voordoet zonder de wil van de goden. De stervelingen handelen daarentegen altijd in onwetendheid hiervan. Alexander weet de verschillende godheden die in de Ilias de revue passeren pakkend te beschrijven, waardoor haar lezers kennis kunnen maken met de wereld van de Olympische goden.
De Ilias komt tot een climax wanneer Patroklos, de beste vriend van Achilles, door Hektor wordt gedood. Achilles is ontroostbaar en Alexander trekt weer een link met het heden wanneer ze erop wijst dat ook tegenwoordig het verlies van een strijdmakker de belangrijkste oorzaak van een oorlogstrauma is. Achilles trekt met een goddelijke wapenuitrusting die Hefaistos, de smid van de goden, gemaakt heeft ten strijde om zijn vriend te wreken. Het schild van Achilles gunt ons een blik op de IJzertijd, nagenoeg het complete dagelijkse leven staat erop afgebeeld. De terugkeer van Achilles op het strijdveld is de culminatie van het thema wrok waarmee het verhaal is begonnen. Dit heeft de Iliasgemeen met veel andere mythen. De dood van Patroklos heeft Achilles veranderd en hij is een moordmachine geworden. Ook tegenwoordig zijn oorlogstrauma’s vernietigend voor iemands karakter en dat is goed terug te zien bij Achilles. Hij stopt pas op het moment dat hij Hektor gedood heeft. Achilles bindt het lijk van Hektor achter zijn strijdwagen en sleept hem naar het kamp der Grieken.
Conventionele epen zouden op dit moment geëindigd zijn, maar Alexander benadrukt dat de Ilias geen conventioneel epos is. Patroklos wordt gecremeerd en daarbij offerde Achilles twaalf Trojanen en een aantal stuks vee. Dit is een heldere beschrijving van hoe begrafenisceremoniën zich in deze tijd waarschijnlijk voltrokken. Vervolgens worden er spelen gehouden ter ere van Patroklos. Ook voor dit gebruik bij begrafenissen zijn historische bewijzen gevonden. Achilles smoort hier een aantal keer een conflict in de kiem en hiermee wordt duidelijk gemaakt hoe anders de Trojaanse Oorlog had kunnen lopen wanneer een leider als Achilles aan het hoofd van de Grieken had gestaan.
Na de Ilias gaat het verhaal van de Trojaanse Oorlog in andere geschriften verder en Alexander haalt deze teksten erbij om het verhaal van de Trojaanse Oorlog mooi af te ronden. Achilles sterft door een pijl in zijn voet, afgeschoten door Paris en geleidt door Apollo. De Trojanen laten het Trojaanse paard vol met Griekse strijders binnen en de stad wordt uiteindelijk ingenomen. De terugtochten van de Griekse strijders werd ook een belangrijk thema bij de Griekse schrijvers, denk maar aan de Odyssee van Homeros. De oorlog had negatieve gevolgen voor zowel de overwinnaars als de overwonnen, want de lange periode die de oorlog had geduurd had ervoor gezorgd dat beide partijen al hun bezittingen kwijt waren geraakt. Dit wordt verteld door latere auteurs en Alexander bespreekt deze beweringen kort.
Het epos is, zo wordt wel beweerd, een beperkt genre. Onheldhaftige onderwerpen vallen er niet in te passen. Tragiek is meer geschikt voor bijvoorbeeld het leven van vrouwen en kinderen. Toch weet de Ilias het lot van een compleet volk scherp en tragisch in beeld te brengen, waardoor de Ilias volgens Alexander geen standaard epos is. Daarnaast stelt de Ilias de gebruikelijke waarden dat roem boven het leven staat ter discussie. De gedachte dat een moedige dood gecompenseerd wordt door roem is zeer oud en deze gedachte werd door veel toekomstige generaties gebruikt om mannen het slagveld op te sturen. Het was deze eeuwenoude gedachte die Homeros ter discussie stelde. Achilles vond het leven kostbaarder dan roem. Hij trok pas ten strijde toen de strijd persoonlijk werd door de dood van Patroklos. Homeros brengt hulde aan de nobelheid en de moed van een soldaat, maar sluit zijn epos niettemin af met een reeks begrafenissen, rouwklachten en verwoeste levens. De dood laat zich door niets vergoeden, zelfs niet door roem.
Caroline Alexander ontleedt de Ilias tot een begrijpelijk geheel voor eenieder die geïnteresseerd is in het verhaal van de Ilias. Haar vlotte manier van schrijven zorgt ervoor dat het boek ook door de leek goed te lezen valt. Ze legt daarbij de terugkerende thema’s, als wrok en het verdriet van een oorlog, de link met het heden en alle mogelijke (mythologische) achtergronden duidelijk bloot. Het uitgebreide notenapparaat en de lijst met aanbevolen literatuur zorgen ervoor dat het wetenschappelijke gehalte van het boek groot is. Hiermee is het boek een aanrader voor eenieder die van Griekse geschiedenis en mythologie houdt en zich in de wereld van de Ilias wil storten.